عوامل کلیدی موثر بر بازار ارز
1.4 صادرات نفت و دیگر کالاهای گمرکی
تولید نفت ایران در فصل بهار 1403 به روند صعودی خود ادامه داد. تولید نفت ایران در ادامه روند صعودی خود با افزایش حدود 1 درصدی از 3میلیون و 200هزار بشکه در روز در پایان زمستان 1402 به 3میلیون و 250هزار بشکه در پایان بهار 1403 رسید. این در حالی است که صادرات نفت ایران طی ماه¬های اخیر از روند نوسانی برخوردار بوده و در پایان بهار 1403 به 1میلیون و 580هزار بشکه در روز رسید که نسبت به پایان فصل زمستان 1402، 30 هزار بشکه در روز افزایش نشان می‌دهد (نمودار 5).
نمودار 5) روند تولید و صادرات نفت (میلیون بشکه) منبع: Tankertrackers.com, Tradingeconomics.com
در فصل بهار 1403 صادرات گمرکی بر خلاف روند نزولی سال 1402 با افزایش مواجه و صادرات نفتی به روند صعودی خود ادامه داد. تحولات صادرات (اعم از نفتی و غیرنفتی) به عنوان منبع اصلی عرضه ارز یکی از عوامل کلیدی موثر بر نرخ ارز است. انتظار می¬رود افزایش صادرات از جمله صادرات نفت و صادرات غیرنفتی از کانال تقویت عرضه ارز دربردارنده فشارهای کاهنده بر نرخ ارز باشد. بر اساس آخرین گزارش گمرک صادرات غیرنفتی گمرکی در 12ماهه منتهی به فصل بهار 1403 به 50.5 میلیارد دلار رسیده است که از افزایش 1.0 میلیارد دلاری نسبت به صادرات 49.5 میلیارد دلاری در 12ماهه منتهی به فصل زمستان 1402 برخوردار بوده است. همچنین با توجه به قیمت و صادرات نفت برآورد می شود که صادرات نفتی کشور در 12ماهه منتهی به فصل بهار 1403 به 58.5 میلیارد دلار برسد که از افزایش 1.7 میلیارد دلاری نسبت به صادرات نفتی 56.8 میلیارد دلاری در 12ماهه منتهی به فصل زمستان 1402 برخوردار خواهد بود (نمودار 9). در مجموع برآورد می شود عرضه ارز در فصل بهار 1403 از محل افزایش صادرات نفتی و غیرنفتی با افزایش مواجه شده است که دربردارنده اثرات کاهنده بر نرخ ارز بوده است.
نمودار 9) روند صادرات نفتی و گمرکی (مجموع 12ماهه) (میلیارد دلار) منبع: گمرک و دریک
2.4 واردات
در فصل بهار 1403 واردات گمرکی با افزایش محدود به روند صعودی خود ادامه داد. تحولات واردات به عنوان منبع اصلی تقاضای معاملاتی ارز یکی از عوامل کلیدی موثر بر نرخ ارز است. انتظار می¬رود افزایش واردات از کانال تقویت تقاضای ارز در بازار دربردارنده فشارهای افزاینده بر نرخ ارز باشد. بر اساس آخرین گزارش گمرک واردات گمرکی در 12ماهه منتهی به فصل بهار 1403 به 66.5 میلیارد دلار رسیده است که از افزایش 0.3 میلیارد دلاری نسبت به واردات 66.2 میلیارد دلاری در 12ماهه منتهی به فصل زمستان 1402 برخوردار بوده است (نمودار 10). بنابراین تقاضای معاملاتی ارز در فصل بهار 1403 از محل افزایش واردات با افزایش (هرچند بسیار محدود) مواجه شده است که دربردارنده اثرات افزاینده بر نرخ ارز بوده است.
نمودار 10) روند واردات گمرکی (مجموع 12ماهه) (میلیارد دلار) منبع: گمرک
3.4 سیاست پولی
1.3.4 رشد نقدینگی و پول
در فصل بهار 1403، سیر نزولی نرخ رشد متغیرهای پولی متوقف و با افزایش مواجه شد که اثر آن بر نرخ ارز در فصل بهار افزاینده بود. متغیرهای پولی هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ تجربی یکی از مهمترین عوامل موثر بر نرخ ارز هستند. متغیرهای پولی اعم از نرخ رشد نقدینگی و نرخ رشد پول از کانال تقاضا اثر خود را بر نرخ ارز بر جای می¬گذارند؛ به نحوی که انتظار می‌رود انبساط پولی از کانال افزایش تقاضای ارز، موجبات افزایش نرخ ارز و انقباض پولی از کانال کاهش تقاضای ارز موجبات کاهش نرخ ارز را فراهم آورد. بر اساس آخرین اعلام بانک مرکزی، روند نزولی نرخ رشد نقدینگی در فصل بهار متوقف شد و از 24.3 درصد در پایان زمستان 1402 به 26.8 درصد در پایان بهار 1403 افزایش یافت. در همین حال روند نزولی نرخ رشد پول نیز در فصل بهار متوقف شد و از 17.5 درصد در پایان زمستان 1402 به 21.2 درصد در پایان بهار 1403 افزایش یافت (نمودار 11). بنابراین با توجه به افزایش رشد متغیرهای پولی، اثر عوامل پولی بر نرخ ارز در فصل بهار افزاینده بوده است.
نمودار 11) نرخ رشد نقدینگی و پول (درصد) منبع: بانک مرکزی
2.3.4 نرخ سود در بازار بدهی
نرخ سود اسناد خزانه دولت در بازار بدهی در فصل بهار ۱۴۰۳ با نوسانات گسترده همراه بود که در مجموع افزایش نرخ‌های سود در فصل بهار دربردارنده اثرات کاهنده بر نرخ ارز بود. یکی دیگر از متغیرهایی که نقش مهمی در تعیین نرخ ارز دارد، متغیر نرخ سود (بهره) است. در اقتصادهای توسعه¬یافته، نرخ بهره سیاستی به عنوان ابزار اصلی سیاست پولی شناخته می¬شود و تمامی نرخ¬های سود از جمله نرخ سود سپرده و تسهیلات بانکی و به ویژه نرخ سود اسناد خزانه کوتاه¬مدت با نرخ سود سیاستی همگرا هستند. اما در اقتصاد ایران به دلیل نقصان¬هایی که در بازارهای پولی و مالی وجود دارد، میان نرخ سود بین‌بانکی به عنوان نرخ سود سیاستی با نرخ¬های سود مانند نرخ سود اسناد خزانه دولت همگرایی کاملی وجود ندارد. همچنین نرخ¬های رسمی سود سپرده و تسهیلات بانکی به دلیل تعیین به صورت اداری، ممکن است با نرخ سود بین¬بانکی همگرا نباشند.
انتظار می¬رود افزایش نرخ¬های سود به عنوان یک سیاست پولی انقباضی، موجب تقویت ارزش پول ملی (کاهش نرخ ارز) گردد. در واقع با اجرای سیاست پولی انقباضی از مسیر افزایش نرخ¬های سود، جذابیت نگهداری اوراق بدهی دولت و سپرده¬های بانکی نسبت به دارایی‌های خارجی از جمله ارز افزایش می¬یابد و در نتیجه افزایش نرخ سود منجر به کاهش تقاضای احتیاطی و سفته¬بازی ارز و به دنبال آن کاهش نرخ ارز می¬شود.
روند نرخ¬های سود از جمله نرخ سود بین¬بانکی، نرخ سود اسناد خزانه دولت و نرخ رسمی سود تسهیلات در نمودار 12 نشان داده شده است. نرخ سود بین¬بانکی از بهمن¬ماه 1401 و در پی افزایش سقف کریدور نرخ سود به محدوده 24 درصد، در محدوده 23 تا 24 درصد تثبیت شده¬است. این در حالی است که نرخ سود اسناد خزانه دولت تا حدودی از روند متفاوتی برخوردار بوده است و در بهمن 1402 و همزمان با اعلام انتشار موقت اوراق گواهی سپرده 30 درصدی، سقف تاریخی جدیدی را ثبت نموده و در نیمه اول خرداد ۱۴۰۳ رکورد ۳۵.۱ درصد را نیز ثبت نموده‌است که نشانه تشدید سیاست انقباض پولی بوده¬است. با توجه به عدم شفافیت نرخ سود بین¬بانکی در ایران و اینکه نرخ سود اسناد خزانه دولت یک نرخ شفاف و مبتنی بر عرضه و تقاضا است، به نظر می¬رسد نرخ سود اسناد خزانه دولت، عملاً انعکاس بهتری از وضعیت سیاست پولی و نرخ سود سیاستی را در ایران به دست می¬دهد. نرخ سود اسناد خزانه از نیمه دوم خردادماه با کاهش نسبی مواجه و تا پایان خردادماه به محدوده 31.3 درصد کاهش یافته¬است. در مجموع افزایش نرخ‌های سود در فصل بهار ۱۴۰۳ دربردارنده اثرات کاهنده بر نرخ ارز بوده‌است.
نمودار 12) روند نرخ¬های سود (درصد) منبع: بانک مرکزی و بازار سرمایه
4.4 شکاف تورمی و برابری قدرت خرید
در بهار ۱۴۰۳ شکاف تورمی ایران و آمریکا افزایش یافت که دربردارنده اثرات افزاینده بر نرخ ارز بوده است. یکی از متغیرهای کلیدی تعیین نرخ ارز، سطح عمومی قیمت¬ها و نرخ تورم است. روند نرخ تورم در ایران و آمریکا که نشان‌دهنده شکاف تورم داخل و خارج است، در نمودار 13 نشان داده شده است. در حالی که شکاف تورمی ایران و آمریکا در سال¬های 1395 و 1396 محدود و در مقاطعی کمتر از 5 درصد بوده است، اما پس از خروج آمریکا از برجام و جهش¬های تورمی متعاقب آن، شکاف تورمی ایران و آمریکا با افزایش قابل توجهی مواجه شده است. بالاترین شکاف تورمی ایران و آمریکا طی سال‌های اخیر در فروردین 1402 و برابر 49.5 درصد و کمترین آن مربوط به فروردین 1399 و برابر 20 درصد بوده است. این شکاف تورمی گسترده، طبیعتاً یکی از عوامل افزایش نرخ ارز در سال¬های اخیر بوده است. البته باید روابط دو طرفه نرخ ارز و تورم را نیز در نظر داشت، و توجه نمود که جهش‌های ارزی نیز خود یکی از عوامل افزایش نرخ تورم است. بر اساس آخرین آمار مرکز آمار ایران، نرخ تورم ایران در خردادماه 140۳ به 31.9 درصد رسیده است. در اردیبهشت¬ماه 140۳ نرخ تورم آمریکا برابر 3.۰ درصد و در نتیجه شکاف تورمی ایران و آمریکا در اسفند¬ماه 1402 برابر ۲8.۹ درصد است که این شکاف بزرگ تورمی دربردارنده اثرات افزاینده بر نرخ ارز است.
نمودار 13) روند تورم در ایران و آمریکا (درصد) منبع: مرکز آمار ایران و TradingEconomics
نرخ ارز مبتنی بر برابری قدرت خرید در پایان فصل بهار بیانگر شکاف ۱۸ درصدی با نرخ ارز بازار است که این شکاف دربردارنده فشارهای افزاینده بر نرخ ارز است. مهمترین نظریه در خصوص اثرگذاری سطح عمومی قیمت¬ها بر نرخ ارز، نظریه برابری قدرت خرید است. نظریه برابری قدرت خرید در تعیین نرخ ارز، اساساً رویکردی بلندمدت به سازوکار تعیین نرخ ارز است. بر اساس نظریه برابری قدرت خرید، نرخ اسمی ارز میان دو کشور در بلندمدت بر اساس تغییرات سطح عمومی قیمت¬ها در دو کشور تعیین می¬گردد به نحوی که نرخ حقیقی ارز ثابت خواهد بود. با وجود پشتوانه نظری قوی و ادبیات تجربی گسترده، پشتوانه تجربی برای رابطه برابری قدرت خرید مبهم است و عوامل مختلفی می¬تواند منشأ عدم برقراری رابطه برابر قدرت خرید باشد. برای کشورهای صادرکننده مواد خام مانند نفت، قیمت¬های جهانی مواد خام یکی از عمده¬ترین عوامل مؤثر بر نرخ ارز است و در نتیجه رابطه برابری قدرت خرید مرسوم می¬تواند در این کشورها نه تنها در کوتاه¬مدت، بلکه در بلندمدت برقرار نباشد.
بررسی¬های تجربی در اقتصاد ایران نیز نشان می¬دهد که رابطه کلاسیک برابری قدرت خرید در ایران برقرار نیست، اما با این حال عدم برقرار رابطه برابری قدرت خرید در ایران، نافی اثرگذاری قوی سطح عمومی قیمت¬ها در تعیین نرخ ارز در اقتصاد ایران نیست و شکاف میان قیمت‌های داخلی و خارجی، همواره یکی از عوامل کلیدی تعیین¬کننده نرخ ارز است.
روند نرخ ارز مبتنی بر برابری قدرت خرید بر اساس سال پایه ۱۴۰۰ در نمودار 14 نشان داده شده‌است. در واقع این نمودار نشان می‌دهد که اگر نرح ارز صرفاً بر اساس شکاف تورم داخل و خارج تعدیل شود، چه مسیری را طی می‌نمود. در حالی که نرخ ارز بازار در خرداد ۱۴۰۳ به ۵۸۲۶۸۰ ریال در برابر دلار رسیده است، نرخ ارز مبتنی بر برابری قدرت خرید بر اساس سال پایه ۱۴۰۰ معادل ۶۸۶۲۳۰ ریال برآورد می‌گردد که بیانگر شکاف ۱۸ درصدی با نرخ ارز بازار است و این شکاف در بر دارنده فشارهای افزاینده بر نرخ ارز است.
نمودار 14) روند نرخ ارز محقق¬شده و نرخ ارز مبتنی بر برابری قدرت خرید (سال پایه: 1400) منبع: دریک