نرخ ارز و تورم: داستان مرغ و تخم مرغ دکتر تیمور رحمانی

همان طور که از عنوان ارائه مشـخص اسـت، ممکن اسـت از مطالب مطرح شـده این برداشـت شود که اثرات تحریم هـا کم اهمیـت جلـوه داده میشـود. بـه هیچ وجه چنین نیسـت. من در تمامی جلسـات همفکری مسـئولین بـا اقتصاددانـان همـواره تأکید کـردهام که تحریم ها بـا هدف کاهش اندازه اقتصـاد ایران طراحی شـده اند و در ایـن مـورد هیـچ تردیـدی وجود نـدارد. به طور مثال، امروز صبح به صورت سرانگشـتی محاسـبه ای انجـام دادم و بـه ایـن نتیجـه رسیـدم کـه اگـر اقتصـاد ایـران از میانه دهـه ،۱۳۸۰ که مشـکالت تحریـم به تدریج آغاز شـد، با همـان رونـد قبـلی رشـد می کـرد، امروز انـدازه اقتصاد ایـران حدود ۹۰ درصـد بزرگ تر بود. این مسـئله بسیار مهـمی اسـت کـه بایـد به آن توجه کنیم: بدون روابط خارجی و ارتباط با جهان، نه تنها رشـد اقتصـادی ۸ درصدی، بلکـه حـتی رشـد اقتصـادی ۲ درصـدی نیز محقق نخواهد شـد. این موضوعی اسـت کـه قصد دارم بـر آن تأکید کنم تا از مطالب ارائه شـده برداشـت نادرسـتی صورت نگیرد. امـا دلیـل انتخـاب عنـوان نـرخ ارز و تورم: داسـتان مرغ و تخم مرغ این اسـت که این موضـوع بحثی بسیار داغ و مـورد توجـه اسـت. امـروز آقای دکتـر جاللی نکات بسیار ارزش مندی را مطرح کردنـد و اقتصاددانان بزرگ داخـلی و خـارجی نیـز در ایـن زمینه به بحـث و بررسی پرداخته اند. این موضوع بسیار مهمی اسـت که بالاخره چه عاملی چه چـیزی را تـحت تأثـیر قرار میدهد. دلیل پیـشنهاد و ارائه این موضوع نیز این بود که من خودم دو سـال پیـش در همایـش سیاسـت های پولی، تحقیـقی را ارائه کردم که نشـان میداد جهش هـای ارزی نقش مهـمی در جهش هـای تـورمی دارنـد. امـا در آن زمان نسـبت به این نتیجه اطمینان کامل نداشـتم و با آن کلنجار میرفتـم. بنابرایـن تصمیـم گرفتـم بیشـتر روی ایـن موضـوع کار کنم. شـاید باور نکنیـد، اما در همین دو سـه هفتـهای کـه مشـغول پـردازش ایـن موضوع بودم، مجبور شـدم دو کتاب فلسـفه علـم، از جمله کتـاب پوپر، را دوبـاره مطالعـه کنـم تـا بتوانم بـه درک بهتری از نحوه نگرش به این مسـئله برسـم. بنابرایـن می خواهم بگویم کـه درگیـری ذهـنی در مورد تفسیر آنچه در داده ها مشـاهده می شـود و آنچه در تئـوری و نظریه پردازی باید دنبـال کنیـم، وجـود دارد. بر همین اسـاس اسـت که این مطالـب را ارائـه می کنم. سـؤال ایـن اسـت کـه چـه چیـزی ذهن مـا را مشـغول کرده اسـت؟ به طـور خلاصـه، مطالـبی را نوشـته ام که نشـان میدهـد ایـن موضوعـات ذهـن مـا را درگیر کرده انـد. در اینجا قصـد نداریم به طور کامـل عوامل مؤثر بر تـورم یـا نـرخ ارز را توضیـح دهیـم، بلکه هدف این اسـت که بـررسی کنیم آیا تغییـرات نرخ ارز عمدتـًاً برون زا اسـت و آیـا بـا وجـود رابطه شـدید بین جهش های تـورمی و جهش هـای ارزی، می توانیم همبسـتگی و علیت بین ایـن دو متغیـر را بـه رابطـه خـود ایـن دو محـدود کنیم؟ بنابرایـن، آنچه مطـرح می شـود، اسـتفاده از تحلیل های نظـری موجـود بـرای روشن سـازی رابطه بین نـرخ ارز و تورم اسـت. نکتـه دیگـری کـه بایـد به آن توجه کرد این اسـت که ممکن اسـت تحلیل های مـن با دیدگاه بـرخی از حضار متفـاوت باشـد. امـا بایـد به یاد داشـته باشیم که فلسـفه علـم به ما چـه می آموزد. از زمان سـقراط کـه این نوع نگـرش بـه پدیده هـا در فلسـفه و علم شـکل گرفت، تا فلسـفه معاصر علم، همـه بر این نکته تأکیـد دارند که مـا تنهـا می توانیـم بگوییـم در حـال حاضر توضیح بهتری نسـبت به توضیحات قبـلی داریم و هیـچ گاه نمی توانیم بـه حقیقـت مطلـق در مورد رابطه بین پدیده ها دسـت یابیـم. بنابراین، آنچه من ارائـه میدهم به معنای کامل و بی نقـص بـودن آن نیسـت، بلکـه تنها یک نگاه اسـت که بر اسـاس آن به این جمع بنـدی رسیده ام. نکته دیگری که بسیار مهم اسـت و در کارهای مبتنی بر مدل های VAR و اقتصادسـنجی مشـاهده می شـود، ایـن اسـت کـه بـه نظـر میرسـد اسـتقرا تـا حـدی مسـلط شـده اسـت، در حـالی کـه فلسـفه علـم به ما هشـدار میدهـد کـه بـا اسـتقرا نمی توانیـم بـه نتایـج عمـومی دسـت یابیـم. بنابرایـن، این یک اشـکال اسـت کـه من بر اسـاس آن بـه ایـن پدیـده نـگاه کـردهام و در مـورد موضوعی کـه عنوان کـردم، توضیـح میدهم. در مورد عنوان انتخاب شده، یعنی نرخ ارز و تورم: داستان مرغ و تخم مرغ، سؤاالتی مطرح می شود: آیـا ایـن دو از نظـر آمـاری همبسـتگی دارنـد؟ بـدون شـک همبسـتگی دارند و این همبسـتگی بسیـار قوی است. آیا تغییرات نرخ ارز می تواند علت تغییرات تورم باشد؟ به نظر من در برخی موارد می تواند چنین باشد. آیا بدون وجود نیروی پایدار تورم، نرخ ارز می تواند به طور پیوسته افزایش یابد؟ بسیار بعید است. آیـا تغییـرات پیوسـته نـرخ ارز و تـورم می توانـد نـاشی از سیاسـت گذاری نباشـد؟ به نظر من ایـن نیز بعید است. آیـا عامـل سـومی وجـود دارد کـه بتوانـد رفتار ایـن دو را توضیـح دهد؟ به نظر میرسـد چنین عامـلی وجود دارد و این بسیار محتمل اـست. این ها استنتاجاتی هستند که بر اساس فهم تئوریک و نگاه به داده ها می توانیم داشته باشیم. بـدون ورود بـه جزئیـات، چنـد نکتـه را عـرض می کنـم: او ًًال، مـن می پذیـرم کـه سـلطه مـالی، کـه مـن آن را »سـلطه مـالی عـام« نامیدهام، پیش برنده تورم و افزایش قیمت هاسـت و نرخ ارز تحت تأثیر آن قـرار میگیرد. ایـن موضـوع را در اینجـا اثبات نمی کنیم. ثانیًا،ً می پذیریم که نظریه پولی موجود تقریبًاً تغییرات مسـلط نرخ ارز را در بلندمـدت توضیـح میدهـد. ایـن موضوع را نیز در اینجا اثبات نمی کنیم، اما شـواهدی در این زمینه ارائه می کنیـم. ثالثـًا،ً می پذیریـم کـه بین تغییرات نرخ تورم در زمـان جهش و جهش های نرخ ارز رابطـهای وجود دارد که در ظاهر نشـاندهنده تأثیر تغییرات نرخ ارز اسـت. اما مدل پولی که در اینجا ارائه می کنیم و آن را مدل پولی تعمیم یافته نامیدهام، که محصول کار دانشـجوی سـابق من، آقای دکتر دارابی اسـت، نشـان میدهد که اگـر رانـت منابـع را در مـدل پـولی وارد کنیم، تقریبًاً تمام تغییرات نـرخ ارز در ایران توضیح داده می شـود. این همـان چیزی اسـت کـه در کار خود به دنبـال آن بودیم. نکتـه دیگـری کـه وجـود دارد، مسـئله »اثر گذر نـرخ ارز« در ادبیات اقتصادی اسـت. آیا آنچـه من در اینجا مطـرح می کنـم بـا ایـن موضـوع منافـات دارد؟ به هیچ وجـه. بحث اثر گـذر نرخ ارز یـک بحث آماری و محاسـباتی اسـت و هیـچ منافـاتی بـا مـدل پولی قدیمی که تغییـرات نرخ ارز را توضیـح میدهد، نـدارد. در اینجا نیز به این موضـوع اشـاره کـردهام که ایـن بحث، نقض کننده تحلیل ما نیسـت. کار آقای دکتر دارابی که در رسـاله دکتری ایشـان و تحت راهنمایی من انجام شـده اسـت، نشـان میدهد کـه مـا در بـازار یـک نـرخ ارز داریـم کـه در نمـودار به رنگ قرمز نشـان داده شـده اسـت، یک نـرخ ارز که مدل پـولی پیشبیـنی می کنـد، و یـک نرخ ارز که مـدل برابری قدرت خریـد PPP ارائه میدهد. در نمودار مشـاهده می کنـید که در برخی مواقع این نرخ ها از هم فاصـله میگیرند و در برخی مواقع به هم نزدیک میـشوند.