3. آخرین تحولات تورم و رشد اقتصادی
3.1. آخرین تحولات تورم
سیر نزولی تورم متوسط در فصل تابستان ادامه یافت و روند کاهنده تورم نقطه به نقطه که در فصل بهار متوقف شده بود، مجدداً و با آهنگی کند ادامه یافت. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم (متوسط ۱۲ماهه) در شهریورماه 1403 به روند نزولی خود (که از ۴۹.۱ درصد در اردیبهشت ۱۴۰۲ شروع شده‌است) ادامه داده و به ۳4.2 درصد رسیده‌است. روند نزولی نرخ تورم نقطه¬به¬نقطه که از فروردین‌ماه ۱۴۰۳ متوقف شده بود، از تیرماه مجدداً ادامه یافت و در شهریورماه 1403 به ۳1.2 درصد رسیده است (نمودار 4). در شهریورماه ۱۴۰۳ نرخ تورم ماهانه رقم 1.7 درصد را ثبت نموده‌است که پایین ترین نرخ تورم ماهانه در سال جاری است.
نمودار 4) روند نرخ تورم منبع: مرکز آمار ایران
در میان گروه های کالایی هزینه مسکن بیشترین تورم و ارتباطات کمترین میزان تورم را در تابستان تجربه کردند. در خصوص تورم گروه‌های اصلی سبد مصرف¬کننده، در حالی¬که نرخ تورم کل سبد مصرفی در شهریورماه 1403، 31.2 درصد است، نرخ تورم گروه مسکن با 42.3 درصد در صدر تورم گروه¬های سبد مصرفی و گروه ارتباطات با نرخ تورم 21.0 درصد دارای پایین¬ترین نرخ تورم در میان گروه¬های سبد مصرفی است. نرخ تورم گروه مسکن با 42.3 درصد در حالی است که این گروه با 34.0 درصد از بالاترین وزن در سبد مصر¬ف¬کننده برخوردار است و یکی از عوامل سطوح بالای تورم در شرایط فعلی است. نرخ تورم گروه خوراکی¬ها و آشامیدنی¬ها نیز با وزن 28.8 درصد در سبد مصرفی برابر با 23.8 درصد بوده-است (نمودار 5).
نمودار 5) نرخ تورم نقطه¬به¬نقطه گروه‌های سبد مصرف¬کننده و وزن¬های مربوطه در سبد مصرف¬کننده (شهریورماه ۱۴۰3) منبع: مرکز آمار ایران
3.2. آخرین تحولات رشد اقتصادی
3.2.1. رشد اقتصادی در بهار سال 1403
رشد اقتصادی در فصل بهار 1403 به روند صعودی خود ادامه داد. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، متوسط رشد اقتصادی سالانه (چهارفصل) منتهی به بهار 1403 به 4.6 درصد افزایش یافته است، حال آن که مقدار این شاخص در زمستان 1402 برابر با 4.5 درصد بود. این در حالی است که نرخ رشد اقتصادی غیرنفتی در سومین فصل پیاپی با افزایش مواجه شده و از 1.3 درصد در تابستان 1402 به 2.2 درصد در بهار 1403 رسیده است (نمودار 6).
نمودار 6) روند نرخ رشد اقتصادی (متوسط سالانه) (درصد) منبع: مرکز آمار ایران
بار اصلی رشد اقتصادی در فصل بهار 1403 بر دوش بخش نفت و خدمات بود. بررسی اجزای رشد اقتصادی (متوسط سالانه) در بخش¬های مختلف حاکی از آن است که در فصل بهار 1403، رشد بخش نفت با افت اندک مواجه شد و با ثبت رشد 13.0 درصد از بالاترین رشد در میان بخش-های اقتصادی برخوردار بوده است. رشد بخش خدمات در بهار 1403 با افت اندک نسبت به رشد 3.5 درصدی فصل زمستان 1402 به 3.3 درصد کاهش یافته است. این در حالی است که رشد بخش صنعت در بهار 1403 به ۱.۷ درصد افزایش یافته‌است. بخش کشاورزی نیز در ادامه ثبت رشدهای منفی از سال 1400، نرخ رشد 1.3- درصد را ثبت کرده¬است (نمودار 7). بررسی سهم بخش¬های اقتصادی در رشد اقتصادی 4.6 درصدی در بهار 1403 حاکی از آن است که بار اصلی رشد اقتصادی 4.6 درصدی بر دوش بخش نفت با سهم 2.9 واحد درصد، بخش خدمات با سهم 1.3 واحد درصد و بخش¬ صنعت با سهم 0.5 واحد درصد بوده¬است و بخش کشاورزی با سهم 0.1- واحد درصد نقش کاهنده در رشد اقتصادی داشته¬است.
نمودار 7) نرخ رشد بخش‌های اقتصادی (متوسط سالانه) (درصد) منبع: مرکز آمار ایران / ایردا
3.2.2. برآورد رشد اقتصادی در فصل تابستان بر اساس کنون یابی
بر اساس کنون یابی، برآورد می شود که رشد اقتصادی (نقطه به نقطه) در فصل تابستان 1403 تا رقم 3.2 درصد کاهش یابد. با استفاده از برخی داده هایی که در دسترس بوده و قابلیت پیش بینی رشد بخش های مختلف را به ما می‌دهند می‌توان برآوردی از رشد اقتصادی در فصل تابستان بدست داد. با استفاده از این داده ها و بکارگیری روش پیش بینی سلسله مراتبی، مقدار رشد بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات به ترتیب برابر با 2.0، 4.7 و 2.3 درصد برآورد می‌شود. بر این اساس انتظار می‌رود تا رشد اقتصادی از 4.6 در فصل بهار 1403 به رقم 3.2 درصد در فصل تابستان 1403 نازل گردد (نمودار 8). شایان ذکر است که مقدار برآورد رشد اقتصادی برای فصل بهار 4.6 درصد برآورد شده بود که اختلاف اندکی با رقم رشد محقق شده در فصل مزبور داشت.
نمودار 8) کنون یابی نرخ رشد بخش‌های اقتصادی (نقطه به نقطه) (درصد) منبع: مرکز آمار ایران/ ایردا و دریک
عوامل کلیدی موثر بر تورم
عوامل متعددی بر نرخ تورم موثر هستند. از جمله مهمترین عوامل موثر بر نرخ تورم می¬توان به تحولات روابط خارجی، عامل پولی، نرخ ارز، نرخ‌های سود، تجارت خارجی، رشد اقتصادی، تحولات مالی بودجه، تورم خارجی، قیمت حامل‌های انرژی و تحولات بازارهای دارایی اشاره نمود.
3.3. تحولات روابط خارجی و درآمد های نفتی
متوسط روزانه فروش نفت ایران در نیمه اول سال جاری شمسی روند نوسانی داشت و به طور متوسط حدود 1.6 میلیون بشکه در روز بوده است. فروش نفت ایران در تابستان به متوسط 1.62 میلیون بشکه در روز رسید که نسبت به فصل بهار با صادرات به طور متوسط 1.6۷ میلیون بشکه در روز یک کاهش 40 هزار بشکه در روز را نشان می دهد. از آنجا که صادرات نفت ایران در فصل زمستان سال 1402 حدود 1.55 میلیون بشکه در روز بوده است می توان ادعا کرد در سال جاری وضعیت صادرات نفت ایران نسبت به زمستان سال گذشته اندکی بهبود یافته است (نمودار 9). هرچند کشور چین همچنان با فاصله مهمترین مقصد نفت صادراتی ایران باقی مانده است اما در طی دوره مورد بررسی در زمینه تنوع مقاصد صادراتی نیز به نظر می رسد پیشرفت اندکی حاصل شده است.
نمودار 9) صادارات نفت (متوسط سه ماهه- میلیون بشکه در روز) منبع: https://tankertrackers.com
بدیهی است که افزایش درآمدهای نفتی و هر تحولی در روابط خارجی و وضعیت تحریم¬ها که سبب دستیابی بیشتر به بازارها و عواید حاصل از فروش نفت شود از کانال¬های مختلف از جمله کانال پولی، کانال ارزی، کانال بودجه، کانال رشد اقتصادی و کانال انتظارات بر نرخ تورم اثرات تعیین¬کننده¬ای بر جای می¬گذارد. بهبود روابط خارجی و تضعیف تحریم¬ها از مسیر کنترل متغیرهای پولی، کنترل ارز، کنترل کسری بودجه، بهبود رشد اقتصادی و کاهش انتظارات تورمی اثرات کاهنده بر نرخ تورم برجای خواهد گذارد.
3.4. سیاست پولی
نقدینگی و پول
سیر نزولی نرخ رشد متوسط متغیرهای پولی در فصل بهار ادامه یافت که اثر آن بر نرخ تورم متوسط در ماه¬های اخیر کاهنده بود. متغیرهای پولی هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ تجربی یکی از مهمترین عوامل موثر بر نرخ تورم هستند. متغیرهای پولی اعم از نرخ رشد نقدینگی و نرخ رشد پول از کانال تقاضا اثر خود را بر نرخ تورم بر جای می¬گذارند؛ به نحوی که انتظار می‌رود انبساط پولی از کانال افزایش تقاضای کل اقتصاد، موجبات افزایش نرخ تورم و انقباض پولی از کانال کاهش تقاضای کل اقتصاد موجبات کاهش نرخ تورم را فراهم آورد. اما سوال کلیدی این است که از میان متغیرهای پولی، کدامیک در تعیین نرخ تورم موثرتر هستند؟ رابطه میان نرخ رشد نقدینگی و پول با نرخ تورم در نمودار 10 نشان داده شده¬است. همانطور که در نمودار مشخص است نرخ رشد حجم پول نسبت به نرخ رشد نقدینگی از همگرایی بیشتری با نرخ تورم برخوردار است و بنابراین در میان متغیرهای پولی، رصد تحولات نرخ رشد پول جهت ارزیابی تحولات نرخ تورم از اهمیت بیشتری برخوردار است. بر اساس آخرین اعلام بانک مرکزی، متوسط ۱۲ماهه نرخ رشد نقدینگی در ادامه روند نزولی خود به ۲۶.3 درصد (رشد نقطه‌به‌نقطه معادل 27.5 درصد است) در مرداد‌ماه 140۳ رسیده‌است. متوسط ۱۲ماهه نرخ رشد پول نیز در ادامه روند نزولی خود به ۲7.2 درصد (رشد نقطه‌به‌نقطه معادل 21.2 درصد است) در خردادماه 140۳ رسیده‌است. بنابراین با توجه به سیر نزولی رشد متوسط متغیرهای پولی، اثر عوامل پولی بر نرخ تورم متوسط در ماه¬های اخیر کاهنده بوده ¬است.
نمودار 10) رابطه نرخ رشد نقدینگی و پول با نرخ تورم (متوسط 12ماهه) (درصد) منبع: بانک مرکزی و مرکز آمار ایران / ایردا
نرخ سود، بازار بدهی و بازار بین‌بانکی
نرخ سود اسناد خزانه دولت در بازار بدهی در فصل تابستان ۱۴۰۳ با نوسانات محدودتر نسبت به فصل بهار همراه بود و در مجموع کاهش نرخ‌های سود در فصل تابستان دربردارنده اثرات فزاینده بر نرخ تورم بود. در اقتصادهای توسعه¬یافته، نرخ بهره سیاستی به عنوان ابزار اصلی سیاست پولی شناخته می¬شود و تمامی نرخ¬های سود از جمله نرخ سود سپرده و تسهیلات بانکی و به ویژه نرخ سود اسناد خزانه کوتاه¬مدت با نرخ سود سیاستی همگرا هستند. اما در اقتصاد ایران به دلیل نقصان¬هایی که در بازارهای پولی و مالی وجود دارد، میان نرخ سود بین‌بانکی به عنوان نرخ سود سیاستی با نرخ¬های سود مانند نرخ سود اسناد خزانه دولت همگرایی کاملی وجود ندارد. همچنین نرخ¬های رسمی سود سپرده و تسهیلات بانکی به دلیل تعیین به صورت اداری، ممکن است با نرخ سود بین¬بانکی همگرا نباشند.
روند نرخ¬های سود از جمله نرخ سود بین¬بانکی، نرخ سود اسناد خزانه دولت و نرخ رسمی سود تسهیلات در نمودار 11 نشان داده شده است. نرخ سود بین¬بانکی از بهمن¬ماه 1401 و در پی افزایش سقف کریدور نرخ سود به محدوده 24 درصد، در محدوده 23 تا 24 درصد تثبیت شده¬است. به دلیل بالا بودن نرخ بازده تا سررسید اوراق در بازار اولیه و ثانویه اوراق و سیاست دالان نرخ سود در بازار بین‌بانکی، نرخ سود بین‌بانکی در ارقام بین ۲۳٫۵ تا ۲۳٫۷۵ درصد قرار گرفته است. در واقع سقف ۲۴ درصدی دالان مانع از افزایش نرخ در این بازار می‌شود و همین امر باعث شده تا کارایی بازار بین‌بانکی کاهش یابد. آن‌چه حائز اهمیت است آن است که نرخ این دو بازار تحت تأثیر تنش‌های ژئوپولوتیک قرار دارند به نحوی که با تشدید تنش‌ها در شهریور، هر دو نرخ افزایش یافته‌اند. تشدید این تنش‌ها می‌تواند اثر سوء دیگری به صورت شکل‌گیری یک بازار غیرمتشکل فروش اوراق نیز داشته باشد چرا که تمایل خریداران در بازار متشکل با نرخ‌های رسمی به شدت کاهش خواهد یافت.
نرخ سود اسناد خزانه دولت تا حدودی از روند متفاوتی نسبت به نرخ بین‌بانکی برخوردار بوده است و در بهمن 1402 و همزمان با اعلام انتشار موقت اوراق گواهی سپرده 30 درصدی، سقف تاریخی جدیدی را ثبت نموده و در نیمه اول خرداد ۱۴۰۳ رکورد ۳۵.۱ درصد را نیز ثبت نموده‌است که نشانه تشدید سیاست انقباض پولی بوده¬است. با توجه به عدم شفافیت نرخ سود بین¬بانکی در ایران و اینکه نرخ سود اسناد خزانه دولت یک نرخ شفاف و مبتنی بر عرضه و تقاضا است، به نظر می¬رسد نرخ سود اسناد خزانه دولت، عملاً انعکاس بهتری از وضعیت سیاست پولی و نرخ سود سیاستی را در ایران به دست می¬دهد. نرخ سود اسناد خزانه از نیمه دوم خردادماه با کاهش نسبی مواجه و تا پایان خردادماه به محدوده 31.3 درصد کاهش یافته¬است. اما در فصل تابستان نرخ سود در مجموع با کاهش ۱.8 درصد نسبت به فصل بهار به 29.5 درصد در پایان تابستان رسید. در مجموع کاهش نرخ‌های سود در فصل تابستان ۱۴۰۳ دربردارنده اثرات افزایشی بر نرخ تورم بوده‌است.
نمودار 11) روند نرخ¬های سود (درصد)